achtergrond
Burgerlijke ongehoorzaamheid De respons van Europese overheden tegen klimaatactivisten lijkt te verharden. Woensdag wordt in Nederland uitspraak gedaan in een zaak tegen Extinction Rebellion. „Het is griezelig, veel van de wetten richten zich expliciet op tactieken van de klimaatbeweging.”
- Auteurs
- Mandula van den Berg
- Gepubliceerd op1 augustus 2023
- Leestijd
Het is nog donker als Marcus Decker (34) en Morgan Trowland (40) in oktober 2022 de kabels van de Queen Elizabeth II-brug beklimmen. Met behulp van klimtouwen, tuigjes en prusikknopen klauteren ze omhoog. Foto’s van de actie tonen twee kleine figuurtjes, bungelend tussen de enorme pijlers van de brug. Tientallen meters onder hen glinstert het water van de Thames, in de verte strekt Londen zich uit.
Decker en Trowland zijn activisten van de Britse klimaatlobbygroep Just Stop Oil, die eist dat de regering per direct stopt met nieuwe investeringen in olie en gas. De groep, die in februari 2022 werd opgericht, staat bekend om haar disruptieve acties. Zo verstoorden activisten in juni een tenniswedstrijd op Wimbledon en zet de groep regelmatig verkeersblokkades in om aandacht te vestigen op de staat van het klimaat.
Bij de actie van oktober vorig jaar, wordt de brug, die de voornaamste verbinding vormt tussen Essex en Kent, uiteindelijk veertig uur afgesloten. Zoals verwacht worden de twee activisten gearresteerd en aangeklaagd. Maar als in april dit jaar, zes maanden later, het vonnis wordt uitgesproken, zijn alle betrokkenen verbaasd. Trowland wordt veroordeeld tot 3 jaar gevangenisstraf, Decker krijgt 2 jaar en 7 maanden. Volgens Just Stop Oil is in het Verenigd Koninkrijk de langste celstraf opgelegd voor een vreedzame actie ooit.
„De uitspraak schokte ons allemaal,” vertelt activist Rachel Bosler, die bij de zaak aanwezig was. „Iedereen was met stomheid geslagen. De partner van Marcus slaakte een kreet van pure wanhoop toen ze hoorde dat hij niet naar huis zou komen, naar haar en hun kinderen.”
Draconisch
De veroordeling van Decker en Trowland past binnen een bredere trend in het Verenigd Koninkrijk van steeds feller optreden tegen demonstranten. Klimaatactivisten bevinden zich in het centrum van deze verharding.
Lees ookTe veel lawaai bij een protest? Mag niet meer in het VKHet vonnis in de zaak volgt op nieuwe wetgeving die het Verenigd Koninkrijk afgelopen jaar invoerde, de zogeheten ‘Police, Crime, Sentencing en courts Act’. Samen met de later ingevoerde Public Order Bill uit 2023 leggen deze wetten ongekende beperkingen op aan het demonstratierecht in Engeland en Wales (politie in Schotland en Noord-Ierland vallen niet onder Westminster).
Op basis van deze wetgeving kunnen bijvoorbeeld tijd- en geluidsrestricties opgelegd worden aan demonstraties, ook als die bestaan uit slechts één persoon. Politieagenten mogen activisten zonder verdenking fouilleren en individuen kan verboden worden überhaupt te demonstreren. Ook de strafmaat voor ontwrichtende demonstratietactieken is aanzienlijk verhoogd, en boetes kennen geen maximum meer. „Het is griezelig,” zegt activist Bosler, „veel van de wetgeving richt zich expliciet op tactieken die de klimaatbeweging veel gebruikt, zoals ‘locking-in’ en ‘tunneling’.”
Juridisch experts zijn bezorgd over de verregaande inperking van het demonstratierecht in het Verenigd Koninkrijk, en ook Amnesty International sprak van „draconische” maatregelen. „Klimaatactivisme wordt gecriminaliseerd”, zegt regio-expert Catrinel Motoc via een videoverbinding vanuit het Londense hoofdkantoor van de mensenrechtenorganisatie. „Wetgeving wordt gebruikt op een manier die in tegenspraak is met het demonstratierecht zoals dat beschreven staat in internationale mensenrechtenverdragen. En dat geldt in heel Europa, lang niet alleen in het Verenigd Koninkrijk.”
Eco-terroristen
13 december 2022, Duitsland. Om 12:19 neemt klimaatactivist Lilly Schubert van de Duitse actiegroep Die Letzte Generation de perstelefoon op. Eerder die dag is door de politie een inval gedaan bij elf woningen van activisten en verschillende journalisten melden zich met vragen. Vijf minuten duurt het gesprek waarin Schubert informatie geeft over de huiszoekingen en hoe de organisatie ermee om wil gaan. Ze legt uit dat de activisten zich niet willen laten intimideren en vasthouden aan hun politieke doelen.
Wat Schubert dan nog niet weet, is dat de Beierse recherche de telefoon al sinds oktober aftapt. Behalve telefoongesprekken volgt de politie daarnaast ook e-mailverkeer, voicemailberichten en gps-gegevens van mobiele telefoons.
Waar trekt de politie de grens? Dat is altijd een onderhandelingsproces: op straat, maar ook in bestuurskamers.
Die Letzte Generation blokkeert sinds anderhalf jaar Duitse straten en snelwegen om aandacht te vragen voor de klimaatcrisis en activisten plakken zich inmiddels vrijwel dagelijks aan het asfalt vast. Hun eisen: goedkoper openbaar vervoer, een snelheidslimiet op Duitse snelwegen en een ‘burgerraad’, een burgercommissie die mee mag praten over de klimaataanpak.
Lees ookDuitsland vraagt zich af: zijn wegblokkades voor het klimaat terreurdaden?De afgelopen maanden verhardde de omgang met de demonstranten echter in rap tempo, ziet Wiebke Pittlik, hoofdredacteur van de nieuwswebsite van het Duitsland Instituut. Niet alleen werden er in mei opnieuw huiszoekingen gedaan, ook werd de groep in Beieren gelabeld als ‘criminele organisatie’ door het Openbaar Ministerie. „Volgens de Duitse wet ben je een criminele organisatie als je hoofddoel is om strafbare feiten te plegen”, legt Pittlik uit. „Volgens sommigen proberen de activisten ontwrichting te veroorzaken. Anderen stellen dat zij samenkomen om de grondwet te verdedigen, waar de regering zich niet aan houdt.”
„De vraag is hoe ver je als activist kan en mag gaan”, zegt ook Peter van Dam, historicus aan de Universiteit van Amsterdam. „Burgerlijke ongehoorzaamheid is een tactiek waarbij activisten bewust regels overtreden. Je kunt als klimaatactivist zeggen: we overtreden de regels maar een klein beetje en we vormen geen gevaar voor de openbare orde, maar het blijft een overtreding. Waar trekt de politie de grens? Dat is altijd een onderhandelingsproces: op straat, maar ook in bestuurskamers.” Volgens van Dam is dit soort activisme daarom altijd een „kat-en-muisspel” geweest tussen demonstranten en politie.
Chilling effect
Volgens Pittlik is de ‘criminalisering’ van klimaatactivisme naast juridisch ook retorisch van aard. In Duitsland werd Die Letzte Generation bijvoorbeeld vergeleken met de RAF, de links-extremistische Rote Armee Fraktion die eind vorige eeuw met name in Duitsland terreuraanslagen pleegde. En ook in Frankrijk worden activisten weggezet. Zo werden leden van klimaatgroep Soulèvements de la Terre door minister van Binnenlandse Zaken Gérald Darmanin omschreven als ‘eco-terroristen’. Na een gewelddadige confrontatie met de Franse politie bij de waterreservoirs van Sainte-Soline, werd de Franse actiegroep per decreet ontbonden.
„De wetgeving, het optreden van de politie, de retoriek van de overheid, dit alles draagt bij aan het zogenoemde ‘chilling effect’”, vertelt Motoc. Ze doelt daarmee op de pogingen mensen te ontmoedigen deel te nemen aan vreedzame demonstraties. „Mensen worden bang voor de mogelijke gevolgen van demonstreren.”
Lees ookDe tactiek van Extinction Rebellion: orde verstoren en opgepakt wordenOok in Nederland heeft Amnesty aan de bel getrokken over dat ‘chilling effect’ nadat activisten van Extinction Rebellion in januari van hun bed werden gelicht en werden vervolgd voor opruiing. Woensdag volgt de uitspraak in die zaak.
De Nederlandse Extinction Rebellion-activist en rechtenstudent Hannah Prins (26) benadrukt dat er verschillen zijn tussen uitspraken, tussen rechters. „Maar de tendens is duidelijk. Het voelt alsof het haviksoog van de autoriteiten de hele tijd op ons is gericht.”
Toch is Prins hoopvol, net als Rachel Bosler. De Just Stop Oil-activist is niet bang dat de houding van de Britse regering klimaatactivisme de kop in zal drukken. „Mensen snappen dat de tegenreactie ook een teken is dat onze acties belangrijk zijn. En mensen zullen zich blijven aansluiten, ondanks alles, er staat teveel op het spel.”
Een versie vandit artikelverscheen ook inde krantvan 2 augustus 2023.